آوای دل

بعضی آیات قرآن ، خلقت انسان را از گل و برخی دیگر از آب ذکر فرموده ، توجیه معقول آن چیست؟

آیاتی که مبدأ پیدایش انسان را آب می‏دانند، با عبارت‏هایی مانند: آب (فرقان، ۵۴)، آب جهنده (ماءدافق؛ طارق، ۶) بیان شده است.
“ماء” در اصطلاح قرآن، منحصر به ماده ویژه‏ای که از ترکیب اکسیژن و ئیدروژن به دست می‏آید نیست؛ بلکه اصطلاحی است با گستره وسیع که شامل نطفه هم می‏شود و تقریبا “ماء” در این موارد به معنای مایع است و می‏توانیم بگوییم: منظور از “ماء"، آب شناخته شده و معروف است و اگر در برخی آیات گفته شده که انسان از آب آفریده شده، با توجه به آیه: “وَجَعَلْنَا مِنَ الْمَآءِ کُلَّ شَیْ‏ءٍ حَیٍّ” (انبیاء، ۳۰) بوده است که انسان موجودی زنده است و آب در حیات یافتن او سهم عمده‏ای دارد.
امّا آیاتی که مبدأ پیدایش انسان را خاک می‏دانند، با عبارات: خاک، گل، گل بدبو و تیره رنگ، چکیده گل، گل چسبنده و گل خشکیده آمده است که این تعبیرات هم قابل جمع است؛ چون ماده واقعی در انسان، یک چیز است که همان خاک می‏باشد و خاک با افزودن آب، “گل” می‏شود؛ وقتی آبش کم شود و خشک گردد، “صلصال” می‏گردد و…
امّا جمع بین آیاتی که پیدایش انسان را از آب می‏دانند و بین آن‏ها که آفرینش انسان را به “تراب” نسبت می‏دهند، این است که: اصولاً اصل نطفه که قرآن از آن به ماء تعبیر می‏کند، از مواد غذایی‏ای که از خاک می‏روید، به وجود می‏آید.
این آیات حصر را نمی‏فهماند؛ یعنی وقتی می‏فرماید: “شما را از خاک خلق کرد” اگر بدین معنا بود که تنها و تنها از خاک آفریده شده‏اید و یا در جایی که می‏گوید: “شما را از آب خلق کرد"، یعنی تنها از آب آفریده شده‏اید؛ اختلاف باقی بود؛ ولی می‏دانیم که برای معرفی منشأ پیدایش یک موجود، گاهی مجموع عناصر تشکیل دهنده آن موجود را ذکر می‏کنند و گاهی به اقتضای بلاغت، برخی از آن‏ها را یادآور می‏شوند و این در عرف، معمول است؛ بنابراین جمع بین این دو دسته از آیات، چنین است که در گروهی از آیات به برخی عناصر تکیه شده که “تراب” یا “ماء” باشد و در برخی دیگر به مجموع آن دو که “طین” باشد، اشاره شده است.
وجه جمع دیگر، این است که این آیات، اشاره به مراحل پیدایش انسان دارد؛ انسانِ نخستین، تنها از خاک یا گل خلق شده، ولی انسان‏های مراحل بعدی از نطفه آفریده شده‏اند که با سایر انسان‏ها به لحاظ مبدأ بعید، می‏توان گفت: از تراب آفریده شده‏اند.۱

۱. معارف قرآن، استاد مصباح یزدی، ۱ ـ ۳، ص ۳۲۹، انتشارات در راه حق.